Xuân Quỳnh, Lưu Quang Vũ và nỗi ám ảnh về cái chết (P1)

Không ai tránh khỏi cái chết, không ai nghĩ đến nó nhưng vấn đề là nghĩ nhiều hay ít và bộc lộ ra dưới hình thức nào? Với Xuân Quỳnh (1942-1988) và Lưu Quang Vũ (1948-1988), cái chết của hai người dường như đã được báo trước trong các tác phẩm của họ.

Đa số thơ của Xuân Quỳnh đều mang nặng nỗi ám ảnh về cái chết, sự chia lìa, tàn tạ. Ở 6 tập thơ mà chị công bố lúc sinh thời, số lượng và tỉ lệ bài đề cập về nội dung này chiếm áp đảo, bình quân:
1. Chồi biếc (1963): 9 bài (50%),
2. Hoa dọc chiến hào (1968): 21 bài (75%)
3. Gió Lào cát trắng (1974): 31 bài (86%)
4. Lời ru trên mặt đất (1978): 24 bài (75%)
5. Sân ga chiều em đi (1983): 44 bài (71%)
6. Tự hát (1984): 31 bài (89%).
Tỉ lệ chung là 76%. Đó là hiện tượng hy hữu trong thơ ca Cách mạng Việt Nam. Và đó cũng là bản kĩnh của Xuân Quỳnh vì trong bối cảnh đó đề tài về nỗi buồn và cái chết ít được khuyến khích, bởi tình cảm uỷ mị có thể ảnh hưởng đến lòng tin và sức chiến đấu của mọi người. Nhưng vốn là người đa cảm, Xuân Quỳnh không thể thờ ơ trước cái chết của đồng bào mình sau Mười hai ngày gánh chịu những trận mưa bom B52 của giặc Mỹ:
Mười hai ngày cùng tận lòng đau
Cô Ngọc Tường chết ở Bạch Mai
Chiếc áo cưới thay cho vải liệm
Gió đông bắc thổi qua nền gạch vụn
Trên máu người bị giết ở Khâm Thiên.

Những câu thơ đó gợi lên lòng căm thù giặc hơn là bi luỵ. Riêng Vết đạn trên tường cứ ám ảnh chị, bởi nó hiện thân cho sự chết chóc:
Nhiều việc quá, khó ai mà nhớ hết
Riêng vết đạn trên tường không dễ nào quên
Trong “ngàn cái chết” mà Xuân Quỳnh gặp, có nhiều đồng đội vừa kề vai sát cánh với chị:
Các anh nằm bên những ngã ba
Nơi bom dội không còn ngọn cỏ
**
Dòng nước lợ mang máu anh về bể
**
Máu của cô nhuộm đỏ bờ lau
...
Xuân Quỳnh không hề dùng thủ pháp nhã ngữ để giảm bớt tính khốc liệt của cuộc chiến. Chị cứ nói thật những nỗi đau mà mình đã từng trải:
Máu đồng đội và máu tôi đã đổ
Trên cát này mà gió quạt vừa se
(Gió Lào cát trắng)
**
Máu của em, máu của anh
Thấm bên gốc phố, chân thành ngày xưa.
(Lai lịch một tình yêu)

Thơ Xuân Quỳnh đề cập đến quá nhiều về cái chết. Mặc dù sống trong om đạn suốt 30 năm nhưng may thay chị đã không chết vì bom đạn.
Chiến tranh không phải là nguyên nhân duy nhất khiến Xuân Quỳnh luôn bị ám ảnh về cái chết. Thơ Xuân Quỳnh tràn ngập những suy tư, trăn trở về việc sống-chết. Vì sao hình thành một cái tôi Xuân Quỳnh mang nhiều má ảnh về cái chết đến vậy? Hãy ngược dòng thời gian tìm về thời thơ ấu của chị. Mẹ mất khi chị còn quá nhỏ, cha liền lấy vợ khác rồi vào Nam sinh sống. Suốt đời, Xuân Quỳnh thiếu thốn tình cảm cha mẹ, vì thế chị đã sớm hình thành nỗi đau của một đứa trẻ bơ vơ côi cút giữa dòng đời:
Tuổi thơ tôi lạc lõng giữa đời
Như một cánh chim bơ vơ mất tổ
(Tiếng mẹ)
**
Này anh, em biết
Rồi sẽ có ngày
Dưới hàng cây đây
Ta không còn bước
Như người lính gác
Đã hết phiên mình
Như lá vàng rụng
Cho trời thêm xanh
(Chồi biếc)

Trong số những tập thơ chị đã công bố, nỗi buồn thể hiện rõ nhất ở 2 tập cuối: Tự hát (1984) và Hoa cỏ may (1989).
Tháng 6-1988, Xuân Quỳnh bị đau tim nặng phải vào bệnh viện. Trên giường bệnh, chị làm bài thơ Thời gian trắng:
...Em ở đây không sớm không chiều
Thời gian trắng, không gian toàn màu trắng
Trái tim đập sau làn áo mỏng
Từng đập vì anh, vì những trang thơ
Trái tim nay mỗi phút mỗi giờ
Chỉ có đập cho mình em đau đớn
Trái tim này chẳng còn có ích
Cho anh yêu, cho công việc, bạn bè
Dự báo rõ ràng thần chết đang đợi mình như chị đã không chết vì bệnh tim.

Phần sau chúng ta sẽ nghiên cứu tiếp về Nỗi ám ảnh của cái chết qua thơ của Lưu Quang Vũ. Mong các bạn đón xem!

*Chú ý: Bài viết được tổng hợp trên các website, blog, sách, báo và một chút xâu chuỗi nên đừng mong lên Google mà tìm ra. Do đó, nếu có chút chỗ sai sót do đánh máy tính, mong các bạn ý kiến để sửa chữa kịp thời.